Kilka słów o spółdzielniach zabawkarskich w czasach PRL-u
22 kwietnia 2020

Misie - pluszaki fot. Muzeum Zabawek w Kudowie-Zdroju

W czasach PRL-u nastąpił rozwój spółdzielczej produkcji zabawek. W 1972 roku powstał Krajowy Związek Spółdzielni Zabawkarskich z siedzibą w Kielcach, który reprezentował ogół producentów zabawek w Polsce. W momencie powstania zrzeszał 27 specjalistycznych spółdzielni zabawkarskich, w których pracowało ponad 10 000 osób. KZSZ inwestował duże środki w rozwój produkcji. Przykładem może być oddane do użytku w pierwszej połowie lat 80. Centrum Technologiczno-Produkcyjne przy ul. Górnej w Kielcach. Związek działał do roku 1989.

Spółdzielnie produkowały zabawki z różnych materiałów, m.in.: drewna, metalu, tkaniny i tworzywa sztucznego. Wśród spółdzielni, które działały w tamtym czasie, można wymienić m.in.:

1. Częstochowskie Zakłady Zabawkarskie

  Powstały w 1951 roku i były jednym z największych i najbardziej nowoczesnych przedsiębiorstw zabawkarskich. W 1971 roku powołano przyzakładowe Muzeum Zabawek, które pełniło rolę wzorcowni. Gromadzone tam zabawki inspirowały projektantów. Zabawki wykonywano precyzyjnie, z dobrych materiałów. Wyposażano je w mechanizmy wprawiające w ruch, elementy świecące i pozytywki. Fabryka produkowała głównie samochody z metalu i plastiku, np.: fiaty 125 p i 126 p, polonezy, nysy, ursusy, ciężarówki „Żbik”, „Ryś”, „Puma”, czy autosany. W 1971 roku na krajowych targach w Poznaniu CZZ otrzymały srebrny medal za model Fiata 125p o napędzie elektrycznym. Oprócz samochodów produkowała: skarbonki, bąki grające, mebelki, pistolety, karuzele, wiaderka, lalki i wiele innych.

2. Zabawkarsko-Kaletnicza Spółdzielnia Pracy „Unia” z Warszawy

Wyprodukowała serię plastikowych pojazdów użytkowych „Auto Unia” do samodzielnego montażu, składających się z 6 modeli aut, wprowadzając je na rynek w 1985 roku. W skład modeli wchodziły: ciężarówka, platforma, cysterna, wóz telewizyjny, chłodnia i wywrotka. W kolejnych latach poszerzono tę serię m.in. o samochód strażacki. Spółdzielnia produkowała także inne zabawki: koszykówkę stołową, zegary, wieże zręcznościowe, układanki. Obejmowała również wyroby kaletnicze z tkanin powlekanych i skayów, np. torby sportowe, torby gospodarcze. Zabawki eksportowano zagranicę, m.in. do: Bułgarii, Czechosłowacji, ZSRR, NRD, Kuby, Irlandii, Węgier, Albanii.

3. Chemiczna Spółdzielnia Pracy „Pomoc” z Krakowa

Powstała w 1948 r. W 1955 roku, jako pierwsza wprowadziła do sprzedaży lalkę z polichlorku winylu (polimer syntetyczny, właściwości termoplastyczne). Lalki te szybko zyskały popularność w Polsce i za granicą. Spółdzielnia zaczęła wdrażać nowe wzory: Krakowianki, Hiszpanki, Hinduski. Czesaniem lalek zajmowały się dyplomowane fryzjerki. Wyprodukowała również piłkarzy z kadry Kazimierza Górskiego, zaprojektowanych przez rzeźbiarza Bronisława Chromego (Drużyna „Orłów”, pod jego wodzą wywalczyła złoty medal Igrzysk Olimpijskich w Monachium w 1972 r., 3. miejsce na Mistrzostwach Świata w RFN w 1974 r. i srebrny medal na Igrzyskach Olimpijskich w Montrealu w 1976 r.).  Od roku 1980 do 1995 roku funkcjonowała jako Spółdzielnia Pracy Krakowska Wytwórnia Lalek „Krawal”.

4. Spółdzielnia Pracy Przemysłu Zabawkarskiego „Gromada” z Kielc

Historia zakładu sięga 1939 roku i jest związana z ludowymi tradycjami zabawkarskimi na Kielecczyźnie. Rozwój spółdzielni nastąpił na początku lat 50. XX wieku. Przyczynił się do niego stolarz i konstruktor – Marian Manecki. Opracował (według japońskiego wzoru, dostarczonego za pośrednictwem firmy eksportowej „Coopexim”) polski patent na drewniane klocki "ABC", produkowane nieprzerwanie od 1960 roku do końca PRL. W spółdzielni produkowano lalki znane z dobranocek i bajek: Jacka i Agatkę, Sierotkę Marysię, Królewnę Śnieżkę oraz Koziołka Matołka, mebelki dla lalek, małe drewniane laleczki (seria w strojach ludowych), pociągi, wózki, zestawy małych przyborów kuchennych. Spółdzielnia promowała zabawki w radiu i w prasie. Eksportowano je również za granicę, m.in. do: Nigerii, Tanzanii, Libii, Tunezji, Japonii i USA.

5. Spółdzielnia Pracy Zabawkarsko-Metalowa „Precyzja” z Kielc

Spółdzielnia produkowała metalowe zabawki, a przede wszystkim pistolet Colt K-2, który okazał się hitem tamtych czasów.

6. Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie

Spółdzielnia istnieje od 1945 roku. Założona została przez artystów-plastyków, przez wiele lat prowadzona była przez wykładowców Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Prowadzi działalność związaną z kultywowaniem tradycji ludowych i rękodzielniczych w powiązaniu z rzemiosłem artystycznym. Wykonuje lalki w strojach regionalnych i historycznych, stroje regionalne, sztandary, kilimy, gobeliny. Wszystkie wzory są zatwierdzone przez Krajową Komisję Ocen Artystycznych i Etnograficznych "Cepelia". Wyroby spółdzielni są eksportowane do wielu krajów na wszystkich kontynentach.

7. Spółdzielnia „Palart” z Wrocławia

Zajmowała się produkcją pojazdów z różnych tworzyw. W latach 60. rozwinęła produkcję zabawek związanych z tematem sfer niebieskich i techniką rakietową.

8. Spółdzielnia Pracy „Miś” z Siedlec

Spółdzielnia powstała w roku 1958. To w niej powstało wiele dziecięcych zabawek, w tym pluszowych niedźwiadków, lalek, plastikowych „zezolków” i Wilczków Vučko (maskotek Igrzysk Olimpijskich w Sarajewie). W latach 70. zatrudniała ponad 100 pracowników, korzystała z usług znanych projektantów, stylistów i fryzjerów.

9. Spółdzielnia Pracy „1 Maja” we Włocławku

Produkowała m.in. lalki ze szmacianym korpusem i główką z celuloidu, czyli termoplastycznego tworzywa sztucznego, które mięknie w temperaturze ok. 90 °C.

10. Spółdzielnia Pracy „Spójnia” w Łodzi

Rozpoczęła działalność w 1975 roku. Specjalizowała się w produkcji gier, zabawek i pojazdów dla dzieci. Oprócz gumowych piszczków i plastikowych zwierzątek z harmonijką, powstawały lalki z miękkiego plastiku.

11. Spółdzielnia Pracy „Postęp” w Częstochowie

Powstała w 1943 roku. Produkowała zabawki z różnych tworzyw.

12. Spółdzielnia „Strykowianka” ze Strykowa k/Łodzi

Opracowała własny wzór drewnianych samochodów.

13. Spółdzielnia Pracy im. ST. Dubois w Warszawie

Produkowała w latach 70. i 80. XX wieku rozkładane, ręcznie malowane drewniane zabawki.

14. Spółdzielnia Pracy „Świętokrzyska” z Kielc

Szyła typowe „szmacianki”.

15. Spółdzielnia „Bajka” z Lublina

Słynęła z produkcji misiów i innych maskotek.

Po 1989 roku ze względu na sytuację polityczno-ekonomiczną państwa, większość spółdzielni zabawkarskich  przestała istnieć.

UWAGA: Zachęcamy do rozwiązania krzyżówki, która znajduje się poniżej oraz do obejrzenia mini galerii zdjęć. zabawki znajdują się na wystawie czasowej "Wspomnienia z dzieciństwa. Zabawki PRL-u" w naszym Muzeum.