Słoma i siano w chłopskiej izbie świątecznej

Na terenie Wielkopolski, analogicznie jak w innych regionach Polski, kultywowana była dawniej tradycja ustawiania snopa żyta w kącie izby oraz rozścielania siana bądź słomy na podłożu i umieszczania na ławie lub stole, przy którym zasiadano podczas wigilii Bożego Narodzenia. Zwyczaj rozkładania siana wywodzi się z czasów pogańskich i związany był pierwotnie z kultem boga ziemi. W tradycji ludowej natomiast zaczął zanikać u schyłku XIX wieku i został wyparty przez choinkę, którą to coraz chętniej zastępowano snop zboża.

Na innych obszarach izbę, w której spożywano wieczerzę, przyozdabiano pierwszym zebranym w czasie żniw snopkiem żyta. Stawiano go na ławie, obok stołu, przy którym zasiadano. Jego wiązaniem zwykle zajmował się gospodarz. Istniał także zwyczaj rozstawiania na stołkach czterech gatunków zbóż: jęczmienia, żyta, pszenicy i owsa. Tak przygotowane snopy zwykle zdobiły izbę do święta Trzech Króli.

Tradycja wyplatania ze słomy była ekonomiczną metodą, ponieważ słoma stanowiła tani i powszechnie dostępny surowiec, z którego wykonywano rozmaite dekoracje. Na Pałukach – w celu przyozdobienia świątecznej izby – zawieszano w centralnej części pająka, czyli ozdobę, którą wykonywano ze słomy, barwnej bibuły, gliny, drutu, nici oraz kleju. Inspiracją tych słomianych pająków mogły być dzwony, kościelne kandelabry czy dworskie świeczniki.

Kościół tłumaczył fakt występowania w izbach siana i słomy tym, że Jezus narodził się w stajence i leżał w żłobie wyścielonym sianem, dlatego symbolom tym nadawano szczególną rolę. Analogicznie jak pozostałościom po wieczerzy wigilijnej, gdzie chleb ze śledziem oraz słomę i siano ze stołu zanoszono bydłu, „na pamiątkę stajenki i jasełek Jezusowych”. Według relacji informatorów, na Pałukach, do II wojny światowej, podczas wieczerzy wigilijnej, na sianie bądź słomie spod stołu, spoczywały zwierzęta domowe, takie jak kot czy pies.

Bibliografia:

O. Kolberg, W. Ks. Poznańskie, cz. 3, 11, DWOK, s. 142. Internet: http://oskarkolberg.pl/MediaFiles/011dwok.pdf, dostęp 8.12.2021.

A. Brencz, Wielkopolski rok obrzędowy. Tradycja i zmiana, Poznań 2006, s. 51-53.

F. Dmochowski, Dawne obyczaje i zwyczaje szlachty i ludu wiejskiego w Polsce i w ościennych prowincyach, Warszawa 1860, s. 58-59. https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=289364, dostęp 8.12.2021.

E. Janota, Lud i jego zwyczaje. Zwyczaje świąteczne, Lwów 1878, s. 19.

R. Skiba, Kultura ludowa pogranicza Krajny i Pałuk do początku XX wieku – wybrane zagadnienia, [w:] Na pograniczu Krajny i Pałuk. Dzieje powiatu nakielskiego, red. S. Łaniecki, Toruń 2020 s. 663-664.

W. Wolna, Zdobnictwo wnętrz, [w:] Sztuka ludowa Pałuk. Przeszłość i teraźniejszość, red. W. Szkulmowska, Bydgoszcz 1996, s. 75-76.

(Opr. J. Medycka)